Η πυρπόληση της Σμύρνης
Με την κατάρρευση του μετώπου τον Αύγουστο του 1922 σε πολλές περιοχές
της Μικράς Ασίας, οι ελληνικοί πληθυσμοί υπέστησαν διωγμούς και βιαιοπραγίες
από τους Τούρκους και είχαν αρχίσει να εγκαταλείπουν τις πόλεις και τα χωριά
τους. Στις 9 Απριλίου 1921 ο στρατηγός Νικόλαος Τρικούπης, ανέφερε ότι «οι
Ελληνικοί πληθυσμοί που ήταν υπό τον Κεμάλ υφίστανται φρικτά μαρτύρια και
θανάτους». Η αποχώρηση των Γάλλων από την Κιλικία, τον Οκτώβριο του 1921
συνοδεύτηκε με νέους φόβους βιαιοπραγιών και έξοδο των χριστιανικών
πληθυσμών. Η κατάσταση επιδεινώθηκε στη Σμύρνη απότομα, όταν στις 15
Αυγούστου, δύο μέρες μετά την τουρκική επίθεση, μία σύντομη ανακοίνωση
ανέφερε την εκκένωση από τον ελληνικό στρατό του Αφιόν Καραχισάρ. Ταχύτατα
άρχισαν να κυκλοφορούν σε όλη την πόλη νέα για καταστροφή. Ατελείωτες είναι οι
περιγραφές των αυτοπτών μαρτύρων για το θλιβερό και συγκινητικό θέαμα που
παρουσίαζαν τα πλήθη των προσφύγων, που με τον φόβο ζωγραφισμένο στα
πρόσωπά τους δεν είχαν παρά μόνο μία σκέψη: να φύγουν το συντομότερο δυνατό
από τη Μικρά Ασία. Οι πρόσφυγες, των οποίων ο αριθμός ήταν δύσκολο να
υπολογιστεί, είχαν προστεθεί στους 200.000 Έλληνες της Σμύρνης.
Η 25η Αυγούστου ήταν η τελευταία μέρα παρουσίας των ελληνικών αρχών στη
Σμύρνη. Πριν έρθει καλά καλά το βράδυ, οι δρόμοι ερημώθηκαν και μέσα στο
σκοτάδι ακουγόταν μόνο στρατός και οι άλλοι πρόσφυγες που πορεύονταν προς το
Τσεσμέ. Στην πόλη κυκλοφορούσαν μόνο χωροφύλακες και Έλληνες και Αρμένιοι
της πολιτοφυλακής. Η ίδια κατάσταση συνεχίστηκε και την επόμενη μέρα. Η Σμύρνη
είχε κατακλυστεί από στρατό, που συνέχισε να πορεύεται προς το ίδιο άκρο της
Ερυθραίας. Από κάθε δρόμο, από κάθε στενό προέβαλαν στρατιώτες. Έφταναν από
το εσωτερικό, σέρνοντας τα ματωμένα πόδια τους στο πλακόστρωτο, πολλοί
ένοπλοι και άλλοι όχι. Ο Αμερικανός πρόξενος στη Σμύρνη George Horton ανέφερε
χαρακτηριστικά ότι οι Έλληνες στρατιώτες που έφθαναν στην πόλη προχωρούσαν
αμίλητοι σαν φαντάσματα, το βλέμμα καρφωμένο ίσια μπροστά τους χωρίς να
κοιτάζουν ούτε δεξιά ούτε αριστερά, σαν άνθρωποι που περπατούν στον ύπνο τους.
Το πρωί της 26ης όλα τα στρατιωτικά καταστήματα, οι στρατώνες, τα νοσοκομεία
και το Φρουραρχείο είχαν εκκενωθεί. Όλοι μαζεύονταν στην προκυμαία ελπίζοντας
να βρουν θέση σε ένα από τα τελευταία πλοία που έφευγαν από τη Σμύρνη. Το
πρωί του Σαββάτου της 27ης Αυγούστου, πριν ξημερώσει καλά, χιλιάδες άνθρωποι
βουβοί κατευθύνθηκαν προς την προκυμαία. Κυκλοφορούσαν φήμες ότι οι Τούρκοι
είχαν φτάσει κιόλας στα προάστια. Από τον Λ. Οικονόμου πληροφορούμαστε ότι τις
μέρες εκείνες το πλήθος των προσφύγων στην προκυμαία υπολογιζόταν σε 300.000.
Πολλοί ξένοι και Έλληνες αυτόπτες μάρτυρες περιγράφουν σκηνές φρίκης κατά τις
μέρες της πυρκαγιάς και δίνουν στοιχεία για τους δράστες του εμπρησμού. Δεν
υπάρχει αμφιβολία ότι ο εμπρησμός ήταν προμελετημένος και οργανωμένος.
Τούρκοι στρατιώτες μετέφεραν δοχεία με βενζίνη και πετρέλαιο ή έριχναν
εμπρηστικές βόμβες. Ένας Γάλλος αφηγήθηκε ότι το βράδυ της πυρκαγιάς
συνάντησε μία ομάδα 200 με 400 Τούρκων οπλισμένων, οι οποίοι απάντησαν
ατάραχα ότι είχαν εντολή να ανατινάξουν και να κάψουν τα σπίτια της συνοικίας.
Από τη φωτιά, σύμφωνα με τις μαρτυρίες του Χρ. Σολομωνίδη κάηκαν περίπου
4.000.000 τ.μ. έκτασης. Είναι απολύτως βέβαιο ότι ο αριθμός των θυμάτων ανήλθε
στις χιλιάδες. Τηλεγραφήματα των ανταποκριτών ανέφεραν ότι στον περίβολο του
αρμενικού ναού του Αγίου Στεφάνου σφάχτηκαν πάνω από 5.000 Αρμένιοι.
Το βράδυ τις 31 Αυγούστου, στη συνοικία Τεπετζίκη σκοτώθηκαν εκατοντάδες
άνδρες και γυναικόπαιδα, άλλοι πάλι στη συνοικία του Αγίου Κωνσταντίνου, άλλοι
στο Μερσινλί, μέσα στην εκκλησία της Μυρτιδιώτισσας, άλλοι στη συνοικία του
Αγίου Βουκόλου. Ο Αγγελομάτης αναφέρει ότι εκείνη τη νύχτα Τούρκοι μπήκαν
στον Πανιώνιο, λήστεψαν και έσφαξαν και ακολούθως προσπάθησαν να εισβάλουν
και στο νεκροταφείο όπου έμειναν χιλιάδες Έλληνες ολόκληρα εικοσιτετράωρα
κάτω από τον εφιάλτη της σφαγής. Αναφέρεται ότι σε 20.000 περίπου
υπολογίζονται όσοι κατέφυγαν στο νεκροταφείο, ενώ οι άλλοι είχαν καταφύγει
στους αλευρόμυλους του Δραγάτς.
Την Πέμπτη το απόγευμα 1η Σεπτεμβρίου ένας ανταποκριτής αγγλικής
εφημερίδας τηλεγράφησε ότι η Σμύρνη καταστράφηκε από την τεράστια πυρκαγιά
που όλη τη νύχτα σάρωνε όλη την πόλη εκτός από την τουρκική συνοικία. Οι φλόγες
εξακολουθούν να περιβάλλουν ολόκληρα τα χριστιανικά τμήματα της Σμύρνης. Η
προκυμαία είναι πλημμυρισμένη από μυριάδες λαού που κατέφυγε εδώ για να
αποφύγει τον θάνατο από τους Τούρκους. Ο G. Horton γράφει ότι ο συστηματικός
εμπρησμός της πόλεως έγινε από τους στρατιώτες του Μουσταφά Κεμάλ με σκοπό
να εξολοθρευτούν οι χριστιανοί της Μικράς Ασίας και να μην ξαναγυρίσουν ποτέ
πια στην πατρίδα τους. Βέβαιο είναι ακόμη ότι εκτός από τη φωτιά είχαν
προσχεδιαστεί και οι σφαγές και λεηλασίες. Χιλιάδες υπέφεραν και πέθαναν στη
Σμύρνη. Η κατάσταση αυτών των ανθρώπων υπερβαίνει κάθε περιγραφή. Δεν
θυμάμαι επεισόδιο στην ιστορία όπου οι άνθρωποι έπαθαν τόσα δεινά. Έχοντας
πίσω τα καιγόμενα σπίτια τους οι άνθρωποι αυτοί έμεναν ώρες και μέρες στην
προκυμαία της Σμύρνης, γυναίκες, άνδρες και παιδιά, φωνάζοντας και
παρακαλώντας τα πλοία για να φύγουν. Καμία λέξη δεν μπορούσε να περιγράψει
την αγωνία του πλήθους που προσπαθούσε με κάθε τρόπο να ξεφύγει. Ο Κορδάτος
αναφέρει ότι η κατάσταση χαρακτηριζόταν σαν σωστή κόλαση. Άλλοι με βάρκες και
άλλοι κολυμπώντας πήγαιναν στα πολεμικά της Γαλλίας, της Αγγλίας και Ιταλίας
ζητώντας άσυλο. Αλλά οι ναύτες τους πετούσαν στη θάλασσα, όταν σκαρφάλωναν
στα πλοία ή τους κλωτσούσαν.
Στο μεταξύ, και ενώ οι μέρες της προθεσμίας για την εκκένωση της Μικράς Ασίας
από τους πρόσφυγες τελείωναν, έπειτα από έντονες διπλωματικές ενέργειες των
ξένων ανάμεσα στους οποίους πρωτοστατούσε ο Αμερικανός υποδιευθυντής της
ΧΑΝ στον Παράδεισο Asa Jennings, στάλθηκαν ελληνικά πλοία από τη Μυτιλήνη, τα
οποία παρέλαβαν το μεγάλο μέρος των προσφύγων που παρέμεναν ακόμα στη
Σμύρνη. Στις 11 Σεπτεμβρίου, 15.000 πρόσφυγες επιβιβάστηκαν στα πλοία και
άλλες 43.000 δύο μέρες αργότερα. Ως τις 18 Σεπτεμβρίου 180 χιλιάδες πρόσφυγες
είχαν μεταφερθεί σε ελληνικό έδαφος. Το τελευταίο πλοίο έφυγε από τη Σμύρνη έξι
μόνο ώρες πριν εκπνεύσει η προθεσμία. Στα ελληνικά λιμάνια όμως της Ούρφας,
του Τσεσμέ και του Αϊβαλί εξακολουθούσαν να βρίσκονται 60.000 πρόσφυγες που
μεταφέρθηκαν και εκείνοι με πλοία μέσα σε λίγες μέρες, ενώ είχε δοθεί οκταήμερη
παράταση της προθεσμίας από τους Τούρκους. Έτσι, ο συνολικός αριθμός των
προσφύγων που έφυγαν τότε από την Μ. Ασία έφθανε περίπου στις 250 χιλιάδες.
Όσοι από τους άντρες είχαν συλληφθεί δεν εξοντώθηκαν, αλλά οδηγήθηκαν στο
εσωτερικό σε στρατόπεδα, όπου άρχισε ένας νέος κύκλος μαρτυρίων. Ανάλογες
βιαιοπραγίες με αυτές της Σμύρνης είχαν διαδραματιστεί και στα προάστια της
Κορδελιό, Μπουτζά, Κουκλουτζά και αλλού. Πολλές είναι οι μαρτυρίες του
Σολομωνίδη για φρικιαστικές σκηνές στο Μερσινλί, στον Μπουτζά, στην Καραντίνα,
στο Γκιόζ Τεπέ και στο Μπουρνόβα όπου στραγγαλίστηκαν παιδιά. Όλοι οι δρόμοι
προς τα προάστια της Σμύρνης ήταν διάσπαρτοι με πτώματα Ελλήνων και Αρμενίων.
Το μαρτυρικό τέλος του Μητροπολίτη Χρυσοστόμου της Σμύρνης θεωρείται σαν
το επιστέγασμα της φρικαλεότητας των Τούρκων εναντίον των Χριστιανών. Το
Σάββατο ήδη, 27 Αυγούστου, ο Χρυσόστομος ο οποίος τις τελευταίες μέρες
φρόντισε ακατάπαυστα να ανακουφίζει τους πρόσφυγες που είχαν συρρεύσει στο
προαύλιο του μητροπολιτικού ναού της Αγίας Φωτεινής, κλήθηκε από έναν Τούρκο
υπαστυνόμο να παρουσιαστεί στον Τούρκο φρούραρχο Σαλή Ζεκή που τον
υποχρέωσε να εκδώσει μία ανακοίνωση σύμφωνα με την οποία οι Χριστιανοί
έπρεπε να παραμείνουν στα σπίτια τους και να παραδώσουν τα όπλα. Το ίδιο
βράδυ όμως, κατά τις 8 η ώρα κλήθηκε και πάλι να παρουσιαστεί αυτή τη φορά
στον Νουρεντίν μαζί με δύο δημογέροντες. Αυτόπτες μάρτυρες αναφέρουν ότι
είδαν το Χρυσόστομο να φεύγει από το Διοικητήριο. Τότε, ο Νουρεντίν εμφανίστηκε
στο μπαλκόνι και φώναξε στο πλήθος που είχε συγκεντρωθεί στην πλατεία ότι ο
ιεράρχης ήταν δικός τους και να τον δικάσει ο τούρκικος λαός. Επακολούθησε
φρικτή κακοποίηση του Μητροπολίτη από το φανατισμένο πλήθος, ωσότου, όπως
αναφέρει ένας μάρτυρας, ένας Τουρκοκρητικός, τον οποίο κάποτε είχε βοηθήσει ο
Χρυσόστομος, τον πυροβόλησε για να θέσει τέρμα στο μαρτύριο του. Ο
Χρυσόστομος είχε αρνηθεί να φύγει μαζί με τις άλλες ελληνικές αρχές. Είχε αρνηθεί
να φύγει, ακόμη και μετά την είσοδο των τουρκικών Δυνάμεων στη Σμύρνη, ενώ
ξένοι διπλωμάτες είχαν προθυμοποιηθεί να τον βοηθήσουν. Πολλοί τον είχαν
παροτρύνει να φύγει, αλλά μάταια. Τέτοιες ήταν οι φρικαλεότητες που συνέβησαν
στη Σμύρνη.
Προσωπικά έχω απηυδήσει με όσα έχω ακούσει για την μικρασιατική
καταστροφή και ειδικά έχοντας ακούσει αληθινές ιστορίες από την γιαγιά μου, που
ο πατέρας της ήταν από τη Μικρά Ασία και κάθε φορά που τις ακούω
πλημμυρίζομαι από συναισθήματα θλίψης. Συμμερίζομαι τον πόνο των ανθρώπων
οι οποίοι έχασαν τόσα πολλά. Έχασαν τα σπίτια τους, τις οικογένειές τους, τις
περιουσίες τους, τα πάντα και αναγκάστηκαν να αρχίσουν μία νέα ζωή σε μία νέα
πόλη. Νιώθω ότι είναι καθήκον μου να προβάλλω αυτό το πολύ οδυνηρό γεγονός
ώστε να τιμήσω τα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική καταστροφή, ως φόρο τιμής
όλων όσων έχασαν τα πάντα εξαιτίας των Τούρκων. Οι σκέψεις μου είναι παρόμοιες
και καθώς διάβαζα το βιβλίο «Κλαίρη, μία ηρωίδα στην καιόμενη Σμύρνη»,
βασισμένο επίσης και σε πραγματικούς χαρακτήρες εκείνη την περίοδο, όπου
περιγράφει εξονυχιστικά τα βάσανα που πέρασε η Κλαίρη μία νεαρή κοπέλα κατά
την περίοδο της μικρασιατικής καταστροφής, όταν ήταν ακόμα μωρό και τον
χωρισμό από την οικογένειά της μέσα στην μανία του πολέμου και την επανένωση
της με αυτούς. Εκείνη η εποχή ήταν ένας σκέτος εφιάλτης και εύχομαι από τα βάθη
της ψυχής μου τέτοιο γεγονός να μην συμβεί ποτέ ξανά. Η μαινόμενη λύσσα των
Τούρκων για εξουσία προκάλεσε τον χαμό τόσων αθώων ανθρώπων, οι οποίοι δεν
τους έκαναν ποτέ τίποτα κακό. Έτσι δυστυχώς γίνεται και σήμερα. Η λαιμαργία του
ανθρώπου για περισσότερα εδάφη και εξουσία αποτελεί το γεγονός που θα
οδηγήσει στο χαμό του. Σπουδαίο παράδειγμα αυτού μπορεί να θεωρηθεί ο
πόλεμος, ο οποίος έχει ξεσπάσει μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας. Πολλοί άνθρωποι
υποφέρουν και αναρωτιούνται γιατί συμβαίνει αυτό. Γιατί το παθαίνουν εκείνοι
αυτό; Τα παιδιά, αντί να τρέχουν ανέμελα και ξέγνοιαστα παίζοντας στους δρόμους
και στα πάρκα, αναγκάζονται να κρύβονται και να φοβούνται τον θάνατο από τις
βόμβες που σκάνε απειλητικά πάνω από τα κεφάλια τους. Κάτι παρόμοιο συνέβη
και στη Μικρά Ασία το 1922. Εκεί που οι άνθρωποι ζούσαν τη ζωή τους ήρεμα, η
επιβαλλόμενη Τουρκία τους ανάγκασε να περάσουν έναν εφιάλτη, τον οποίο
φοβόντουσαν και ήθελαν να πιστέψουν ότι όντως ήταν ένα κακό όνειρο και ότι θα
ξυπνήσουν την επόμενη μέρα να επιστρέψουν πάλι στην κανονική ζωή τους. Πολλά
παιδιά, πολλοί νέοι άνθρωποι ακόμη και ηλικιωμένοι, υπέστησαν έναν βίαιο
θάνατο γεμάτο από βασανιστήρια. Για αυτό, αυτό εδώ το κείμενο το αφιερώνω σε
όλους όσους έχασαν τη ζωή τους, την περιουσία τους, τα πάντα, εξαιτίας της
αισχρής συμπεριφοράς των Τούρκων.
Βιβλιογραφία
• «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», τόμος ΙΕ΄, Εκδοτική Αθηνών, 1978
• «Κλαίρη: Μία ηρωίδα στην καιόμενη Σμύρνη» του Πέτρου Ανδρούτσου